Activist, journalist of gewoon ‘tuig van de richel’?

Door Jan Keulen

De ombudsman van dagblad Trouw brak zich onlangs het hoofd over de juiste benaming van Roman Protesevitsj, de man die de Wit-Russische autoriteiten zó graag wilden arresteren dat ze er een lijnvliegtuig voor dwongen een tussenlanding te maken in Minsk. Moet je hem nu een dissident noemen, een activist of journalist? Of alle drie?

Vast staat dat Protesevitsj actief was als nieuwsfotograaf en, belangrijker nog, hoofdredacteur van Nexta, een kanaal op berichtendienst Telegram en op YouTube. Via Nexta kwam een stroom belangrijke informatie naar buiten over de protestacties na de presidentsverkiezingen van augustus vorig jaar, die dictator Lukashenko valselijk claimde gewonnen te hebben.

Nexta werd in de woelige augustusdagen immens populair in Wit-Rusland. Terwijl de aan de regering gelieerde media het publiek nauwelijks of niet informeerden over wat er aan de hand was, doorbrak Nexta de nieuws blackout met een stroom aan berichten, onthullende foto’s en video’s. En ja inderdaad, Nexta gaf ook aanwijzingen aan actievoerders om een bepaalde straat te mijden omdat de mobiele brigade daar klaar stond, of publiceerde adressen van advocaten die konden helpen in het geval van arrestatie. Van de 9,5 miljoen Wit-Russen namen anderhalf miljoen mensen een abonnement op Nexta.

Deed Nexta aan journalistiek en kan Roman Protesevitsj dus met recht journalist worden genoemd, of gaat het hier om een vorm van activisme dat handig gebruik maakt van de mobiele telefoontechnologie? Werden de berichten wel grondig gecheckt? En hoe staat het met de onafhankelijkheid van Nexta? Was de organisatie niet te veel gelieerd aan de oppositiebeweging tegen Lukashenko?

Het zijn legitieme vragen en Trouw herinnert eraan dat “activist en journalist, een combinatie is die in Nederland snel wantrouwen zou opwekken”. “Een journalist voert geen actie”, stelt de krant vast, “dat gaat ten koste van de objectiviteit”.

Maar, als Protesevitsj politiegeweld tegen burgers laat zien, dan is dat wel degelijk journalistiek, constateert de krant ook. Het is immers: laten zien wat er gebeurt? Blijft het feit dat Protesevitsj een “journalist met een agenda” is en daar kijken we in Nederland kritisch naar.

Uiteindelijk komt Trouw tot de conclusie dat Protesevitsj het beste “dissident en journalist” genoemd kan worden, in die volgorde. Eventueel is ook de term oppositieblogger bruikbaar maar het blijft, vindt de Trouw-ombudsman ook, onbevredigend.

Ik denk dat Trouw en ook veel andere Nederlandse media iets te recht in de leer zijn wat betreft de onverenigbaarheid van journalistiek en activisme. Als we kijken naar de befaamde “Elementen van de Journalistiek”, het standaardboek van Bill Kovach and Tom Rosenstiel over de essentie van het journalistieke vak, dan blijken Protesevitsj en zijn collega’s van Nexta helemaal niet zo slecht te scoren.

• Journalistiek moet in de eerste plaats gaan om waarheidsvinding. Check. In Wit-Rusland, waar het slecht gesteld is met persvrijheid en vrijheid van informatie, bracht Nexta waarheidsgetrouwe verslaggeving die elders niet voorhanden was.
• Journalistiek is loyaal naar de burgers. Check. Het draait bij Nexta juist om de burgers een stem te geven en te beschermen.
• Journalistiek is in essentie een discipline van verificatie. Check. Het gaat bij dit punt vooral om het zorgvuldig gebruik van bronnen en het checken van informatie. Nexta boorde een veelheid van bronnen aan, informatie vanuit het publiek. Verificatie kan in het geval van een conflictsituatie zoals in Wit-Rusland niet altijd op de traditioneel-journalistieke manier plaatsvinden. Maar als media zoals Nexta foute informatie brengen of louter propaganda worden ze snel gediskwalificeerd en dat is met Nexta niet gebeurd. Integendeel. De wisselwerking tussen medium en bevolking lijkt erg goed te hebben gewerkt, het vertrouwen is niet geschonden.
• De beoefenaars van journalistiek moeten onafhankelijk verslag doen. Check. Nexta fungeerde als onafhankelijk medium, zeker onafhankelijk van de staat maar ook van (oppositie-) partijen en organisaties. Onafhankelijkheid moet echter niet verward worden met neutraliteit. Neutraal is Nexta zeker niet.
• Journalistiek fungeert als een onafhankelijke waakhond van de autoriteiten. Check. Dit geldt absoluut voor Nexta dat kritisch berichtte over de corruptie van het regime, diefstal door Lukashenko, ministers die dronken de weg opgingen enzovoorts. Het unique selling point van Nexta is: eerlijke informatie brengen over de Wit-Russische realiteit.

De lijst “elementen” is lang niet volledig, maar ik denk dat Roman Protesevitsj’ journalistieke kwaliteiten niet moeten worden onderschat. “Activistische journalistiek”, gedreven door de wil om de realiteit eindelijk aan het licht te brengen en de “stemlozen” een stem te geven, is altijd ongemakkelijk voor degenen die aan de macht zijn. Dat geldt in Wit-Rusland, het geldt ook in tal van andere landen waar conflicten woeden, waar autocraten aan de macht zijn en waar het met de mensenrechten slecht is gesteld.

Is het echt zo, zoals Trouw stelt, dat activistische journalistiek in een democratisch land als Nederland wantrouwen verdient? Wellicht is het waar als we “activistisch” heel eng definiëren. Zoiets als: puur subjectief gedreven verslaggeving of journalistiek met een strikt (partij-)politieke agenda, met dedain voor waarheidsvinding. Dan klopt de stelling van Trouw.

Maar ik denk dat ook in een democratie we niet al te wantrouwig moeten zijn naar de activistisch ingestelde journalist. Veel onderzoeksjournalistiek heeft uiteindelijk een flinke activistische inslag. De goed onderbouwde onthullingen van Volkskrant-verslaggevers Frank Hendrickx en Tom Kreling over de miljoenen van Siewert waren uiteraard journalistiek vakwerk, maar waren er nooit gekomen zonder die extra drive om de waarheid te achterhalen en onrecht aan de kaak te stellen.

Journalistiek is er in de eerste plaats om ons zo eerlijk, objectief en duidelijk mogelijk te informeren over wat er in de wereld gebeurt. Maar soms werkt journalistiek ook mee om de wereld (ietsje) te veranderen. Dat is haast altijd ongemakkelijk en vaak gevaarlijk. Daarom stoppen ze journalisten als Roman Protesevitsj in de gevangenis en worden brave collega’s in Nederland door populistische politici aangeduid als “tuig van de richel”.