Fotograaf Chas Gerretsen (1943, Groningen) publiceerde onlangs een fotoboek over de gebeurtenissen van september 1973 in Chili toen de democratisch gekozen regering van president Salvador Allende door een gewelddadige staatsgreep van generaal Augusto Pinochet ten val werd gebracht. De Nederlander was een van de weinige foto- journalisten ter plekke. Chili: het fotoarchief 1973-1973 toont meer dan 300 gedetailleerde foto’s van en over de staatsgreep die deze maand vijftig jaar geleden plaatsvond.
Door Lejo Siepe
“Ik herinner me de staatsgreep nog goed. Voor het paleis van Salvador Allende, het Moneda lopen rond elf september 1973 enkele tientallen journalisten en studenten rond. Een jeep komt aanrijden, waarin twee carabineros een doos met systeemkaarten laden. Ze halen het gebouw leeg. De aanwezige journalisten komen allemaal uit Zuid-Amerika. Mijn concurrent en vriend, de Franse fotojournalist Sylvain Julienne en ik zijn de enige westerse journalisten”.
Dan begint het geweld. Gerretsen hoort en ziet de tanks over de straat aankomen. Er klinken een paar schoten. “Achter het raam op de eerste verdieping van het paleis, waar ik eerder president Allende zag, stelt iemand een machinegeweer op. Een man met een snor en een helm staat achter hem en kijkt over zijn schouder. Is het de president? Ik maak een foto”. Hij fotografeerde eerder dat jaar president Allende voor Time Magazine. De bureauchef van het Amerikaanse blad zei tegen Gerretsen: “In Argentinië hebben we geen werk voor je maar als je naar Chili gaat, dan maken we graag gebruik van jouw diensten”. Het land verkeerde begin jaren zeventig in een economische crisis door de landhervormingen, de devaluatie van de munt en oplopende werkloosheid. “Chili had geen olie, maar was ’s werelds grootste producent van koper. De mijnen waren allemaal in Amerikaanse handen en werden door de Amerikaanse regering gegarandeerd. President Allende nationaliseerde in 1971 de mijnen. De sfeer in Chili was: Allende moest weg”.
De Zuid-Amerikaanse journalisten verdwijnen tijdens de schermutselingen via een ondergrondse parkeergarage van het Carrera Hotel. Sommigen fotograferen de staatsgreep vanuit hun hotelkamers. “Een Uruguayaanse cameraman steekt zijn lens van zijn filmcamera uit het raam en wordt begroet met een salvo van machinegeweren. Sylvain en ik zijn als enigen overgebleven en staan tegen de muur van een bankgebouw. In de muur boven ons slaan kogels van scherpschutters in; stukjes kalk en pleisterwerk vallen op ons neer”. Ondertussen schieten zij de ene foto naar de andere. Straaljagers vliegen over.
GRONINGEN
Het lag niet in de lijn van de verwachtingen dat Gerretsen oorlogsfotograaf zou worden. Hij groeide op in Groningen in een kleinburgerlijk milieu die hem al vroeg benauwde. Sterk onder invloed van boeken en films trok hij op zijn zestiende jaar de wijde wereld in. “Ik wilde cowboy worden en soldaat. Geen Nederlandse soldaat, nee, een Amerikaanse soldaat! De uniformen glommen meer, de Amerikanen hadden betere apparatuur, zij zagen er veel beter uit. Die cowboys trouwens ook”.
Hij is inmiddels 80 jaar, oogt nog vrij kwiek, gebruind en tanig. Gerretsen zwierf samen met zijn huidige vrouw Monika geruime tijd als een zee nomade van Trinidad naar Martinique en weer terug. “Ik kom van moederskant uit een oud Groninger schippersfamilie, de familie Tammes. Zij voerden met graan naar Engeland en met hout naar Zweden. Later bouwden zij coasters en tegenwoordig bezitten zij koelschepen”. Inmiddels verkocht hij de boot en woont tegenwoordig in Duitsland, op de boerderij van zijn schoonouders.
Zijn vader was microbioloog aan de Rijks Universiteit Groningen. Chas (van Charles) Gerretsen was een onhandelbaar kind. Op dertienjarige leeftijd werd hij naar het jongensinternaat in Ter Apel gestuurd. “Ik wilde niet leren en studeren. Ik wilde naar de film. Ik vond school verschrikkelijk en de leraren vonden mij moeilijk. Ik zat vol met vragen waar ik in de klas geen antwoord op kreeg”.
Hij zocht zijn antwoorden op het filmdoek. Gerretsen bezocht als jongen regelmatig de bioscoop De Beurs aan de Vismarkt of de Luxor. “Het was vlak bij een grote hal waar we handbal speelden, het was een beetje een achterbuurt met ook hoeren, maar dat maakte mij niks uit. Ik ging voor de films: cowboyfilms, oorlogsfilms, avonturenfilms”. Het maakte een verpletterende indruk op de jonge Chas. Zijn besluit stond vast; hij wilde cowboy worden in Amerika maar was nog te jong voor het verkrijgen van een visum. Op jeugdige leeftijd week hij uit naar Australië. “Want daar waren tenslotte ook cowboys”. Maar dat viel vies tegen; ze leken in de verte niet op de cowboys uit films. “Amerikaanse cowboys hadden leren broeken, mooie laarzen, sporen, knopen op het zadel, Australiërs hadden niets”.
KROKODILLENJAGER
De jonge Chas vond werk als krokodillenjager maar niet voor lang. Hij kreeg alsnog toestemming om naar Amerika te gaan en belandde op een ranch in Texas. Hier kocht hij zijn eerste fotocamera en startte een loopbaan als fotograaf. “Ik was een hippie die foto’s nam. Ik vond het interessant om mensen te fotograferen, om ervaringen te delen via mijn foto’s”. Hij verkocht zijn beelden aan lokale kranten.
Het avontuur lonkte dus reisde Gerretsen eind jaren zestig naar Cambodja. “Ik wilde een oorlog zien. Ik wilde zien zoals het was in de films die ik in Groningen zag of de verhalen die ik thuishoorde over de Tweede Wereldoorlog”. Hij stak illegaal de grens over met Vietnam en wandelde een oorlog tegemoet. “Ik had een Minox B camera bij me, een klein spionnencamera, dus ik was bang om betrapt te worden als spion. Ik maakte foto’s van Cambodjaanse soldaten met machinegeweren en vertelde dat ik een professionele Amerikaanse fotograaf was. Ik was blond en blank en de Vietnamese douaniers vroegen niet om mijn paspoort”.
Hij ontmoette bij de grensovergang Tenent een Amerikaanse kolonel van de Special Forces die hem vroeg naar de Vietcong (communisten in Noord-Vietnam-red.) aan de grens. “Ik zei: hoe zien die eruit? De man begon te lachen en nam me mee naar de kazerne. Ik kreeg voor het eerst in vier maanden wit brood, spiegeleieren met spek maar ondertussen hoorde de Amerikanen mij uit wat ik gezien had”.
Buiten de kazerne liep hij bij toeval een groepje journalisten tegen het lijf, waaronder de Deense cameraman Ib Heller. “Hij had een geluidsman nodig en regelde voor mij een perskaart.”. Gerretsen ontmoette vervolgens de Amerikaanse fotografen Dana Stoner, Sean Flynn (de zoon van acteur Errol Flynn) en Nick Wheeler. “Ik ruilde met Stoner een pistool voor een Nikon camera, dat was mijn eerste echte camera”. Flynn en Stoner vonden later de dood in Vietnam. Hun lichamen zijn nooit teruggevonden. Uiteindelijk stierven gedurende de vele jaren van de Vietnamoorlog ruim tweehonderd verslaggevers en fotografen uit de hele wereld.
De Groninger verbleef geruime tijd in Vietnam als oorlogsfotograaf. Hij overleefde en bouwde een netwerk op van opdrachtgevers. Gerretsen werkte onder meer als cameraman voor ABC Television. Hij stuurde zijn foto’s naar tal van Amerikaanse kranten. “Ik schreef onder pseudoniem ook verhalen bij mijn foto’s”. Vaak ontbraken de credits bij de foto’s die in Amerikaanse kranten en tijdschriften verschenen.
De rauwe en weerzinwekkende oorlog in Vietnam stond ver af van wat Gerretsen had gezien op het witte doek. “De Vietnam oorlog was totale waanzin. Ik zat regelmatig aan het front. Het leger stelt geen vragen, je moet bevelen blindelings opvolgen zonder enige kritiek. Echt waanzin. Verminkte lichamen, bombardementen met napalm, dorpen die platgebrand werden, verschrikkelijk. Amerika was mijn held maar door mijn verblijf in Vietnam kantelde dat beeld”. Hij fotografeerde drie jaar lang in Vietnam, Laos en Cambodja.
STAATSGREEP IN CHILI
Op verzoek van het Franse persbureau Gamma vertrekt hij in januari 1973 naar Chili. Directeur Raymond Depardon was onder de indruk van zijn portfolio en schreef een persaccreditatie. “Ik had snel in de gaten dat er in Chili veel was om te fotograferen en over te schrijven. We leerden hoe wij in het socialistische Chili een aangename levenstandaard konden handhaven, ondanks de boycot door de Verenigde Staten”. Wel was het moeilijk om aan fotorolletjes te komen.
“Kleurenfilm, daar was moeilijk aan te komen; soms waren eer een paar rolletjes GAF400, maar geen Kodachrome bijvoorbeeld. Sommige dingen waren lastig, maar als je Amerikaanse dollars had, was het leven in het algemeen zeer aangenaam”.
Dat veranderde na de staatgreep. Onder leiding van generaal Pinochet pleegde het Chileense leger in september 1973 een staatsgreep tegen de zittende president Allende en Gerretsen was als een van de weinige fotografen aanwezig bij die gebeurtenissen rond het paleis Modena in de binnenstad van Santiago. Op de dag van de staatsgreep- onwetend van wat komen ging- waren veel fotografen en journalisten gaan skiën in de bergen rond de hoofdstad. Gerretsen legde die dag samen met zijn Franse collega Sylvain Julien de dramatische gebeurtenissen op beeld vast. “Na de val van Allende liep ik toevallig in een straat waar een limousine stopte en daaruit stapte generaal Pinochet met zijn gevolg op weg naar de kathedraal van Santiago”. Gerretsen glipte de kerk binnen en maakte foto’s van Pinochet met op de achtergrond een stel nors kijkende kolonels. Hier schoot Gerretsen – naar later bleek- zijn bekendste foto. Generaal Augusto Pinochet had de pet op schoot. Een hoofddeksel dragen in een katholieke kerk was namelijk niet toegestaan. De generaal kijkt nors in de camera, omringd door hoge militairen. Gerretsen fotografeerde de militairen van onderen. De combinatie met de uniformen, de getrimde snorren en het langs en over de lens heen kijken roept het beeld op van de arrogantie van de macht en Pinochet als een angstaanjagende maffiabaas.
Een foto als voertuig van goed en kwaad.
De foto’s gingen de hele wereld over en groeide uit tot een iconisch beeld. Gerretsen won met deze serie – als enige Nederlander ooit- de prestigieuze Robert Capa Gold Medal Award in 1974. “Pinochet dacht dat ik een belangrijke fotograaf was en nodigde mij later uit bij hem thuis. Ik maakte daar nog verschillende foto’s van hem; hij nippend aan de wijn en met zijn vrouw en kleinzoon in de tuin”. Op de vraag waarom Pinochet de regering van Allende omver had geworpen, reageerde zijn vrouw. “Om te voorkomen dat de communistische regering van Allende de hele oppositie zou uitmoorden om dan de ogen van hun kinderen uit te steken, zodat die moordenaars van hun ouders niet zouden herkennen. De generaal glimlachte en voegde eraan toe”… en om economische redenen, uiteraard”.
Gerretsen kwam op het idee voor een fotoboek over de gebeurtenissen in Chili toen hij dit voorjaar enkele beelden op sociale media plaatste. “De reacties waren overweldigend. Ik zette meer foto’s over het dagelijkse leven in Chili op internet, aangevuld met enkele beelden van de staatsgreep”. Sommigen in Chili lieten hem weten dat ze voor de eerste keer in hun leven zagen wat er in 1973 precies gebeurde. “Uw beelden zijn een belangrijk moment in onze geschiedenis. Binnen drie maanden had ik meer dan 20.000 volgers in Chili”.
Gerretsen startte een fondsenwerving op de website van Kickstarter en haalde recent circa 35.000 euro op voor de realisatie van het boek ‘Chili, het fotoarchief 1973-1974 dat nu in eigen beheer is uitgegeven.
HOLLYWOOD
Gerretsen zwierf nog geruime tijd door Latijns -Amerika en fotografeerde (burger) oorlogen maar op een gegeven moment was hij de oorlogsgekte meer dan beu. Bij de Groninger, die met weinig meer dan een camera op pad was, speelde de zucht naar avontuur een grotere rol dan engagement en betrokkenheid. Daarin verschilt hij ook van andere fotografen als Koen Wessing of Co Rentmeester die onder meer voor Life Magazine ook de oorlog in Vietnam fotografeerde en meer betrokken aandacht hadden voor de slachtoffers van oorlog en geweld.
Gerretsen trok zich terug in Hollywood waar hij een fotostudio opende, samen met zijn toenmalige vrouw Michelle Mattei. “Ik fotografeerde tal van beroemde acteurs: Robert de Niro, Brooke Shields, Angelina Jolie (als meisje) Robert Redford, te veel om op te noemen. Ik belandde van oorlogsfotografie in de glamourfotografie”. Hij werkte verder mee aan tal van films als set fotograaf.
Op zekere dag stond regisseur Francis Ford Coppola voor de deur. “Ik werkte toen net als set fotograaf bij een film met Barbara Streisand. Coppola had gehoord dat ik als oorlogsfotograaf in Vietnam had gewerkt. Hoe zag een Vietnamfotograaf eruit? Wat voor kleding droeg ik? Op welke manier gedroeg zo’n fotograaf zich in oorlogssituaties?’. Welke camera’s werden er in die tijd gebruikt? Coppola vertelde van zijn ambitieus project Apocalyps Now en vroeg Gerretsen als set fotograaf. “Ik had nog verschillende camera’s uit die tijd. Dat vond Coppola interessant”.
APOCALYPS NOW
Gerretsen belandde op de set in de Filippijnen waar de film werd opgenomen.” De acteur Dennis Hopper die de rol van fotograaf speelt in deze film heeft mijn Nikon en Leica camera’s om zijn nek hangen. En ik gaf kledingadviezen. Gewone legerkleding, tijgerstreep of oerwoudcamouflage. Kleding moest makkelijk zitten want aan het front moet je snel kunnen reageren. Sommige scenes, zoals de rol van tv-correspondent, gespeeld door Coppola zelf, zijn op mijn verzoek ook aangepast”. Na een proefperiode van een maand kwam de beroemde regisseur op hem af en zei: “Ik ben niet bijzonder dol op je, maar ik geloof dat je een goede fotograaf bent. Je kunt blijven”.
Vanaf dat moment zag hij tijdens de opnames weer in zijn hoofd de verschrikkelijke dingen in Vietnam: kapotgeschoten lichamen, rondslingerende ledematen, in brand gestoken dorpen, de bombardementen met napalm uitgevoerd door het Amerikaanse leger. “I love the smell of napalm in the morning”, zegt acteur Robert Duvall cynisch in de film Apocalyps Now.
Gerretsen ontmoette op de set de acteurs Martin Sheen en Marlon Brando die de rol van Walter Kurtz speelt, een compleet ontspoorde Amerikaanse kolonel.
“Brando was te dik en wilde eerst niet meewerken”, aldus Gerretsen. De productie van de film was een helse en dure onderneming en kostte bijna 14 miljoen dollar. De Filipijnse autoriteiten stelden bijvoorbeeld legerhelikopters beschikbaar maar niet op de geplande draaidagen.
‘Apocalyps when’ vroegen journalisten met een cynische ondertoon aan regisseur-producent Francis Ford Coppola. De realisatie van zijn grote Vietnamfilm duurde meer dan vijftien maanden en kende vele tegenslagen. “Toen Brando eindelijk voor de camera stond, weigerde hij zijn teksten te leren. Er stonden scriptgirls met grote borden rond hem waar die teksten opstonden. Brando keek vanuit zijn ooghoeken schuin omhoog om de woorden lispelend uit te spreken”, aldus Gerretsen.
Op de aftiteling van Apocalyps Now staat de Groninger Chas Gerretsen te midden van tal van beroemdheden vermeld als ‘still photographer”. En hij kreeg voor zijn werkzaamheden een aardig dagtarief.
Op zijn 46ste verkocht Gerretsen zijn fotostudio Mega Productions in Hollywood, kocht een kotter (“buitengaats, want dat scheelde belastingen”) en verhuisde naar thuishaven Trinidad en nu dus Duitsland. Fotograferen doet hij zelden of nooit meer. In het Nederlands Fotomuseum liggen tachtigduizend negatieven, zijn hele (analoge) fotoarchief is overgebracht naar Rotterdam. Tastbare herinneringen aan een rusteloos en avontuurlijk leven.
Chili: het fotoarchief 1973-1974 door Chas Gerretsen september 2023
Forum Groningen exposeert vanaf 7 oktober 2023 een selectie van de Chili foto’s, gemaakt door Chas Gerretsen
Het wonderbaarlijke en vreemde leven van Chas Gerretsen Boom Uitgeverij 2021
Geef een reactie